Harita Bilgisi nedir - Kesirler ve Ölçek çeşitleri nelerdir?

HARİTA BİLGİSİ ve ÖLÇEKLER
Harita Nedir?
Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuşbakışı görünümünün belli bir ölçek dahilinde küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir.
Bir çizimin harita olabilmesi için mutlaka şu 3 özelliği taşıması gerekir:

1. Kuşbakışı görünüş: Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuşbakışı olarak adlandırılır. Haritaların çiziminde tepeden görünüş sağlanamaz ise yeryüzü şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine olan uzaklıklarında değişmeler olur.
2. Bir düzleme aktarılmış olması: Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin kendine has bir şekli küresel vardır. Küresel yüzeyi geometrik açıdan düzleme aktarmak imkansızdır. Bu yüzden haritalar çizilirken kara ve denizlerin yerküre üzerindeki şekilleri ve genişlikleri tam olarak yansıtılamaz, boyutlarında bozulmalar olur.
Bozulma oranı Ekvator’dan kutuplara doğru artar. Çünkü kutuplarda küresellik daha belirgindir.
Gösterilen alan arttıkça bozulma oranı da artar. Çünkü alan büyüdükçe küresellik belirginleşir.
Haritalarda meydana gelen bu bozulmaları en aza indirebilmek için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bunlara projeksiyon (izdüşüm) yöntemleri adı verilir.
Projeksiyonlar izdüşüm (yükseltinin 0 m kabul edilmesi) esasına dayandığı için yükseltinin fazla olduğu yerlerde izdüşüm alanı ile gerçek alan arasındaki fark artar.
Not: Türkiye’de gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Karadeniz ve Doğu Anadolu; en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güney Doğu Anadolu’dur.

Başlıca Projeksiyon Yöntemleri:
a. Silindir Projeksiyon Yöntemi: Alan koruyan projeksiyon yöntemidir. Ekvator ve çevresinin gösterilmesi için kullanılır.
b. Konik Projeksiyon Yöntemi: Açı koruyan projeksiyon yöntemidir. Kutuplar ve çevresinin çiziminde kullanılır.
c. Düzlem Projeksiyon Yöntemi: Uzunlukları koruyan projeksiyon yöntemidir. Orta enlemli yerlerin çiziminde kullanılır.

3. Ölçekli olması: Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Başka bir ifade ile harita içindeki uzunluk veya alanların, gerçek uzunluk veya alanlara oranını gösterir. Haritanın ölçeği, çizilecek haritanın özelliğine veya haritanın kapsam ve amacına göre seçilir.
Ölçekler 3 şekilde gösterilir:

a) Yazı ile gösterme: Yazı ile haritadaki belli mesafenin gerçek arazi üzerinde kaç m veya km’ye tekabül ettiğini gösterir. Mesela, harita üzerinde 4 cm, arazi üzerinde 1 km’ye eşittir...
b) Kesir ölçek: Küçültme oranının kesirli sayılarla ifade edildiği ve haritalarda en çok kullanılan ölçek şeklidir. 1/5000, 1/50.000, 1/ 2.000.000 gibi...
*Kesir ölçeklerde pay her zaman 1’dir. Payda ise haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir.
*Kesir ölçeklerde ölçek ile ölçek paydası arasında ters orantı vardır.

c) Çizik ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.
Çizik ölçeklerde sıfırın solunda yer alan kısım, daha küçük uzunlukları göstermek için kullanılır.

Ölçeklerin Birbirine Çevrimi
Kroki: Herhangi bir yerin kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak düzleme aktarımıdır. Harita ile arasındaki fark krokinin ölçeksiz, haritanın ölçekli olmasıdır.

Harita Çeşitleri
1. Kullanım amaçlarına göre:
A. İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi; ülkelerin kendi içindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denir.
B. Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, turizm, sanayi vb. dağılışını gösteren haritalardır.
C. Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılışını ve yükseltilerini gösteren haritalardır.
D. Özel Haritalar: Belli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır. Örnek: Türkiye toprak haritası, Karadeniz Bölgesi bitki haritası...
Bütün haritalardan yararlanılarak;
Uzaklık bulunabilir,
Alan hesaplanabilir,
Yön tayin edilebilir,
Konum belirlenebilir.
Not: Profil ise yalnızca fiziki haritalardan çıkarılabilir.

2. Ölçeklerine göre haritalar:
A. Büyük Ölçekli Haritalar:
I. Planlar: Ölçekleri 1/20.000’e kadar olan haritalardır. Şehir imar planları, kadastro haritaları bu türdendir.
II. Topografya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır.Jeolojik, topografik, morfolojik, ulaşım haritaları bu türdendir.

Büyük Ölçekli Haritaların Genel Özellikleri:
1. Paydaları küçüktür.
2. Dar alanı gösterir.
3. Ayrıntı gösterme gücü fazladır.
4. Küçültme oranı azdır.
5. Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre daha fazla alanı (düzlemde) kaplarlar.
6. İzohipsler arası yükselti farkı azdır.
7. Bozulma oranı azdır.

B. Orta ölçekli haritalar: Ölçekleri 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır.
C. Küçük ölçekli haritalar: Ölçeği 1/500.000’den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar kıtaların, ülkelerin, dünyanın tamamını veya bir bölümünü gösterir. Atlaslar, duvar haritaları küçük ölçeklidir.

Küçük Ölçekli Haritaların Genel Özellikleri:
1. Paydası büyüktür.
2. Geniş alanı gösterir.
3. Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.
4. Küçültme oranı fazladır.
5. Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlemde daha az alan kaplarlar.
6. İzohipsler arası yükselti arkı fazladır.
7. Bozulma oranı fazladır.