Paraleller ve Merdiyenler nedir - Özellikleri nelerdir?

YERİN BOYUTLARI

Yeryüzündeki herhangi bir noktanın yerini ve boyutlarını belirtmek için Dünya’mız enine ve boyuna parçalara ayrılmıştır. Bunlar paralel ve meridyenlerdir.

1. PARALELLER:
Paralel daireleri içinde en büyük olanı Ekvator’dur. Kutup noktalarına eşit uzaklıkta bulunan, Dünya’mızı ortasından çevreleyen en geniş daireye “Ekvator” denir. Ekvator’dan itibaren kutuplara doğru 1’er açıyla çizildiği varsayılan dairelere “paralel daireleri” denir.

Enlem: Yerküre üzerindeki bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açı cinsinden değeridir.

Paralellerin Özellikleri:
1. Ekvator’un 90 kuzeyinde, 90 güneyinde olmak üzere toplam 180 paralel dairesi vardır.
2. Başlangıç paraleli Ekvator’dur.
3. En büyük paralel dairesi Ekvator’dur.
4. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe paralel boyları kısalır, kutuplarda nokta halini alır. Buna karşılık paralel numaraları büyür.
5. Bazı paraleller özel isimler alır.
6. Paraleller birbirleri ile kesişmezler, birleşmezler.
7. Doğu-Batı doğrultusunda uzanırlar.
8. Ekvator ile dönenceler arasında kalan enlemlere “Alçak Enlemler”; dönencelerle kutup daireleri arasında kalan enlemlere “Orta Enlemler”; kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere ise “Yüksek Enlemler” denir.
9. İki paralel arasında 111 km uzaklık vardır.

Enlemin Etkileri:
1. Enlem Güneş ışınlarının geliş açısını belirleyen temel etkendir.
2. Güneş ışınları Ekvator’a dik geldiği için daha dar bir alanı aydınlatır ve ısıtır. Aynı ışınlar Dünya yuvarlak olduğu için kutuplara yatık gelir ve daha geniş alanı aydınlatır ve ısıtır. Bunun için Ekvator’dan kutuplara doğru sıcaklık azalır. Dolayısıyla iklim kuşakları oluşur.
3. İklim farklılıkları, doğal bitki örtüsü, hayvan toplulukları, toprak çeşidi, nüfusun dağılışı ve yoğunluğu, yerleşme ve deniz sularının özellikleri üzerinde etki yapar.
4. Tarımın yapıldığı üst sınır, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe deniz seviyesine yaklaşır. Bu durum orman üst sınırı ve kalıcı kar sınırında da görülür.
5. Güneş ışınlarının Ekvator’da aldığı yol daha kısadır. Bu yüzden tutulma azdır. Kutuplara gidildikçe tutulma ve yol artar.
6. Yıl boyunca Ekvator’da gece – gündüz süresi eşittir. Kutuplara gidildikçe gece – gündüz süresi arasındaki fark artar. Kutuplarda 6 ay gece, 6 ay gündüz yaşanır.
Not: Enlemin etkileri Dünya’nın şeklinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Sınav sorularında enlem cevabı verilmiş olabilir. Aynı anlamdadır.

2. MERİDYENLER:
Bir kutuptan diğerine uzanan, Ekvator’u ve paralelleri dik kestiği kabul edilen yarım dairelerdir.
Boylam: Yerküre üzerinde herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine boylam denir.

Meridyenlerin Özellikleri:
1. Başlangıç meridyeni Londra’daki Greenwich istasyonundan geçen meridyendir.
2. 180 doğuda ve 180 batıda olmak üzere toplam 360 meridyen vardır.
3. Ekvator üzerinde iki meridyen arası uzaklık 111 km dir. Kutuplara doğru gidildikçe daralır ve kutuplarda birleşir. Nedeni Dünya’nın küresel olmasıdır.

4. Bütün meridyenlerin boyları eşittir.
5. İki meridyen arası zaman farkı 4´dır.
6. Aynı meridyen üzerinde bulunan iki noktada yerel saat aynıdır. Güneşin önünden aynı anda geçerler.
7. Meridyen dereceleri Greenwich’ten batıya veya doğuya doğru gidildikçe artar.
8. Kuzey – güney doğrultusunda uzanırlar.
9. Kutuplarda bütün meridyenler birleşir.
10. Meridyenler bir paralel boyunca eşit uzaklıkta bulunur.
11. 180° Doğu ve 180° Batı meridyenleri aynıdır.

Boylamın Etkileri:
Boylam, sadece Güneş’in doğuş ve batış saatleri arasındaki farklarda etkilidir.Yani yerel saat farklarında. Aynı meridyen üzerinde yerel saat aynıdır, çünkü Güneş aynı anda doğar.
Yerel Saat: Dünya kendi ekseni etrafında dönerken bütün meridyenler güneşin önünden 4´ ara ile geçerler. 360 yerel saat vardır. Çünkü her meridyende Güneş farklı saatte doğar. Her meridyenin Güneş’e olan konumuna göre bir saati vardır. Buna yerel saat denir.
Gün içinde Güneş ışınlarının yere en dik geldiği zamana öğle denir ve saat 12 kabul edilir.
Ortak Saat (Ulusal Saat): Günlük hayatta yerel saatlerin hepsini kullanmak mümkün değildir. Bu nedenle ülke içindeki herhangi bir meridyenin yerel saati ülke sınırları içinde kullanılır. Buna ortak saat denir. O meridyende Güneş en tepedeyken saat 12’dir ve tüm ülkede 12 kabul edilir.
Doğu – batı doğrultusunda geniş alan kaplayan (Rusya, ABD, Çin) ülkelerde birden çok ortak saat kullanılır ve ortak saatin değiştiği sınır tabelalarında belirtilir. Şili, İtalya gibi ülkelerde ise kuzey – güney doğrultusunda uzandıkları için, tek ortak saat kullanılır.
Türkiye’nin doğu – batı doğrultusundaki uzunluğu aynı anda birden çok ortak saat kullanılmasını gerektirmez. Ancak yazın ve kışın değişir. Yazın 45° Doğu meridyeninin (Ağrı,Hakkari) yerel saati (3. saat dilimi) ortak saat kabul edilir ve saatler 1 saat ileri alınır. Bunun nedeni enerjiden tasarruftur.
Kışın ise 30° Doğu meridyeninin (İzmit) yerel saati (2. saat dilimi) ortak saat kabul edilir ve saatler 1 saat geriye alınır.