Aşı nedir - Aşı çeşitleri - aşı nasıl yapılır

Aşı; bağışıklama yoluyla organizmanın direncini artırarak enfeksiyon etkenlerine ve bazı zehirlere karşı korunma sağlamak ya da bu yolla, var olan bir enfeksiyonu iyileştirmek amacıyla vücuda değişik yollardan (ağız, deri, derialtı vb) sokularak uygulanan antijen (bağıştıran) özelliğindeki maddedir.

Bazı aşılar ya öldürülmüş (tifo, kolera, saik tipi çocukfelci aşıları vb) ya da zayıflatılmış (BCG verem aşısı, sabin tipi çocuk felci aşısı vb) mikroorganizma süspansiyonlarından (ilacın erimeden küçük tanecikler biçiminde dağılması) oluşur. Bazı aşılar ise mikroorganizmaların toksin vb metabolizma ürünlerinden ya da arılaştırılmış beden maddelerinden hazırlanır. Aşılar tek bir etkenden hazırlandığı gibi (monovalan aşısı), birbiriyle çatışmayan birden fazla etkenden de hazırlanabilir (karma aşı). Bazı durumlarda aşı doğrudan hasta organizmadan alınıp üretilen mikroplardan hazırlanır (otovaksin)

Aşı Çeşitleri:
Boğmaca aşısı: Öldürülmüş boğmaca etkeni, Bordetella pertussis süspansiyonudur. Birer ay arayla, her biri 20 milyon bakterilik üç doz halinde deri altı şırmga yoluyla uygulanır.

Çiçek aşısı: Canlı inek çiçek virüsünün gliserin içindeki süspansiyonudur (asıntısı). Çizilmiş deri üstüne sürülerek bir defa uygulanır. Bağışıklık oluşmayan kimselerde aşı yerinde önce bir sivilce belirir. Sonra bu içi sıvı dolu bir kabarcık (fiske: Vezikül) biçimine dönüşür. Üzeri kabuklaşır, kurur ve kabuk düşerek iyileşir. Düşen kabuk yerinde bir yara izin (nedbe) kalır. Çiçek aşısı yıllar, bazen yaşam boyu süren bir bağışıklık bırakır. Bir zamanlar yapılması zorunlu olan çiçek aşısı bu yolla yeryüzünden çiçek hastalığının silinmesi sağlandığından uygulamadan kaldırılmıştır.

Çocuk felci (polio) aşısı: Poliovirüsün üç tipini de içeren ve zayıflatılmış (sabin aşısı) ya da formaldehid ile öldürülmüş (saik aşısı) virüsle hazırlanmış aşı. Polio, canlı virüs (sabin) aşısı daha iyi bağışıklık verir ve ağır yoluyla uygulanır.

Difteri aşısı: Difteri (kuşpalazı) basilinin zehirleriyle hazırlanan aşıdır. Mikrobun üretildiği sıvı ortamın süzülmesiyle elde edilen zehir (toksin) formaldehid ile karıştırılarak (formoltoksoid) ya da şap, alüminyum fosfat vb maddelerle çöktürülerek zahir etkisi kaldırılır ve deri altına şırınga yoluyla kullanılır. Formol toksoid aşısı 2-3 hafta arayla 0.2 0.5 ve 1 ml ölçüde uygulanır.

Grip (inflüenza) aşısı: Formalinle öldürülmüş virüslerle hazırlanan aşılar deri altına şırınga ya da buruna damlatma yoluyla uygulanır. Öteki tür grip aşısı, virüsün bağışıklıkta önemli bir antijeninin arıtılmasıyla hazırlanır. Yalnız grip virüsü sık sık antijen yapısı değişikliğine uğradığından, aşının etkili olabilmesi için o andaki salgında elde edilen virüsle hazırlanmış olması gerekir.

Kabakulak aşısı: Canlı ve ölü kabakulak virüsüyle hazırlanan iki tipi vardır. Tavuk embriyonunda üretilen virüsün formalin ile öldürülmesiyle hazırlanan ölü aşı deri altına 2 doz halinde şırıngayla uygulanır ve ancak 6 ay korur. Canlı aşı tek doz olarak uygulanır ve 5 yıl süren bir korunma sağlar.

Kızamık aşısı: Zayıflatılmış iki ayrı Edmonston ya da Schwartz kökenleriyle hazırlanmış canlı virüs aşısıdır. Her iki aşı da deri altına tek doz halinde şırınga edilir. Aşıdan sonra görülen kısa süreli ateş ve hafif döküntü, Schwartz aşısında çok daha az ve hafiftir. Kızamık aşısı 4-5 yıl süren bir korunma sağlar.

Kızamıkçık (Rubella) aşısı: Canlı ancak enfeksiyon yapma gücü azaltılmış virüs aşısıdır. Deri altına şırınga yoluyla tek doz olarak uygulanır.

Kolera aşısı: Ölü bakteri aşısıdır. Koruyucu gücü zayıf ve kısa olan bir aşıdır.

Kuduz aşısı: Ölü bakteri aşısıdır. Koruyucu gücü zayıf ve kısa olan bir aşıdır.

Pasteur aşısı: Kuduz virüsüyle enfekte tavşanın kurutulmuş omuriliği emilsiyonundan (karma) oluşur.

Semple aşısı: Kuduz virüsüyle bulaştırılmış tavşan ya da koyun beyninin % 1 fenollü tuzlu suda % lO’luk emilsiyonundan oluşur.

Hgyes-Philips aşısı: Tavşan beyninin % 0.5 fenollü tuzlu sudaki % 1-4′lük emilsiyonudur. Beyin dokusundan hazırlanan bu kuduz aşılan bağışıklama yoluyla beyinde iltihaplanma (otoimmün ensefalit) yapabilir. Bu nedenle doku kültürlerinden üretilen beyin dokusu içermeyen aşılar hazırlanmıştır. Örnek embriyonundan üretilmiş virüs (DEV) aşısı ve insan hücre kültürlerinden üretilen virüsün Beta-Propiolaktomla etkisizleştirilmesiyle hazırlanan aşı gibi.

Tetanos aşısı: Tetanos basilinin etkisizleştirilmiş zehiri (toksoid) ile hazırlanan aşıdır. Tetanos toksoidi alüminyumu hidrokside emdirildikten sonra asıntıya (süspansiyon) dönüştürülerek deri altına üç dozda uygulanır.

Tifo aşısı: Tifodan korunma amacıyla kullanılan aşılar deri altına şırınga yoluyla ve ağızdan verilerek kullanılanlar olmak üzere iki gruptur. Bunların en eskisi ve bugün de ülkemizde kullanılan ısıyla öldürülmüş tifo basilleriyle hazırlanan aşı, paratifo-A ve paratifo-B bakterileriyle aynı biçimde hazırlanan aşılarla karıştırılarak birlikte kullanılır (TAB karma aşısı). Bu aşının 1 ml’sinde 500 milyon tifo, 250′şer milyon paratifo-A ve paratifo-B bakterisi bulunur. Aşı birer hafta arayla 0.5, 1 ve 1 ml ölçüde deri altına şırınga edilerek uygulanır. Korunmanın sürdürülmesi istenirse, her yıl 0.5 ml aşı tekrarlanmalıdır (güçlendirme aşısı).

Tifüs aşısı: Ölü lekeli humma (tifüs) etkeni ile hazırlanan aşı. Etken, Rickettsia tavuk oğulcuğundan (embriyon) üretilir. Bu aşıya Cox aşısı da denir.

Verem aşısı: Uzun süre gliserinli, sığır safralı patates üzerinde üretilme sonucu hastalık yapma gücünü yitirmiş sığır veremi (tüberküloz) mikrobuyla hazırlanan aşıdır. Verem mikrobuyla hiç teması olmamış küçük çocuklara deri altı şırınga yoluyla uygulandığında, etkin bir koruyuculuk oluşturur. Bu bulguya onu elde eden Calmette ve Guerin’in adına dayanarak Calmette-Guerin basili ve aşıya da BCG aşısı denir. BCG aşısı uygulamadan 2 ay sonra 10-15 yıl süren bir bağışıklık kazandırır. Aşı vereme olduğu kadar cüzzama (lepra) karşı da bağışıklık sağlar. BCG aşısının bazı virüslü hastalıklara karşı da etkisi vardır.