Kaside nedir - Kasidenin özellikleri ve çıkışı

Kkaside, Arabistan’da İslam öncesinde orta­ya çıkmış, İslam ve Türk edebiyatı tarihinde önemli bir yeri olan şiir türü. Türk divan edebiyatında daha çok din ve devlet büyük­lerini övmek amacıyla kaleme alınmıştır. Kaside şairlerine kaside-gû (kaside söyle­yen), kaside-sera ya da kasideperdâz (kasi­de yazan) denir.

Kaside en parlak dönemini Cahiliye döne­minde yaşamıştır. Muallakatü’s-Seba ya­zarları ile İslam dönemi Arap kasidecileri (Ka’b bin Züheyr, Hassan bin Sabit, Nabiga, el-A’şâ vb) bu nazım biçiminin gelişme­sine öncülük etmişlerdir. Genellikle bir caize amacıyla yazılan Arap kasideleri emir­likler döneminde Ebu Nuvas, Abbasiler döneminde de Ebu Temmam, el-Buhturi ve Mütenebbi’nin başarılı örnekleriyle yetkin bir duruma gelmiştir.
Fars edebiyatında ilk kasideler Sasaniler döneminde görülür. Rudekî, kasideyi kü­çük değişikliklerle daha da olgunlaştırmış, ama bu nazım biçimi altın çağını Gazneli Mahmud’un sarayında yaşamıştır. Yaklaşık 400 kadar maaşlı şairin bulunduğu söylenen Gazne sarayında başta sultanü’ş-şuara Un­sun olmak üzere Ferruhî, Minuçihri, Esedî gibi şairler kaside nazım biçimiyle Sultan Mahmud için sayısız medhiyeler kaleme almışlardır.
Selçuklu Döneminde Enverî, Emir Muizzî ve Hakanî, Harezmşahlar sarayında da Reşideddin Vatvat, Zâhir-i Faryabi usta kasidecilerdendir. Daha sonra gelecek olan Kemaleddin Isfahani, Şirazlı Sadi, Selman-ı Saveci, Hafız gibi ünlü şairler kasideyi en üst düzeye ulaştırmışlardır. Sebk-i Hindi akımının gelişmesiyle kaside türünde de bir yenilenme görülmüştür. Örfî Şirazi, Saib Tebrizi ve Şevket-i Buhari bu yeni üslup ile yapıt veren ünlü kasidecilerdir.
Kaside Türk şiirine 15. yüzyılda girmiştir. Şeyhî ve Ahmed Paşa bu dönemin ünlü kasidecileridir. 16. yüzyılda Hayali Bey, Fuzulî, Nev’î, Bakî ve Ruhî gibi şairlerin kalemiyle gelişen kasidenin 17. yüzyıldaki en büyük ustası Nef’î’dir. Nef î Türk şiirinin gelmiş geçmiş en büyük kaside şairi sayılır. Sabrî, Şeyhülislam Yahya ve Nailî bu yüzyı­lın öbür ünlü kasidecileridir. 18. yüzyılda Nedim ve Şeyh Galib de başanlı kasideler yazmışlardır. 19. yüzyılda edebiyatın her alanında olduğu gibi kasidede de yenilikler yapılmıştır. Akif Paşa, Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal klasik kasideye üslup ve içerik yönünden yeni bir biçim vermişlerdir. Namık Kemal’in “Hürriyet Kasidesi” yal­nızca dış yapı bakımından kasideye benzer.
Beyitler halinde yazılan kasidede ilk bey­tin dizeleri kendi arasında, sonraki beyitle­rin ikinci dizeleri de ilk beyitle uyaklıdır (örn. a-a, b-a, c-a, d-a). Kasidede beyit sayısı 31-99 arasında değişir. Ama daha az ya da çok sayıda beyitten oluşan kasideler de vardır. İlk beyte matla (doğuş, başlan­gıç), son beyte makta (kesiş, bitiriş) beyti denir. Kasidenin ortasında her iki dizesi de uyaklı beyitler varsa, buna tecdid-i matla (matlanın yenilenmesi), birkaç matla beyti taşıyan kasideye de zü”l-matali (matlalan olan) kaside denir. Şairin mahlasını söyledi­ği beyit tac beyit, kasidenin en güzel beyti de beytü”l-kasid diye anıhr.
Nazım biçimi olarak kaside altı bölümden oluşur. Birinci bölüm 15-20 beyitten oluşan ve nesib ya da teşbib adı verilen tasvir bölümüdür. Şiirin bu bölümüne âşıkane duygular girmişse nesib; bahar, tabiat, bay­ram vb gibi konular girmişse teşbib adı verilir. İkinci bölüm girizgâh ya da girizdir (güriz). Genellikle tek beyitten oluşur ve bu beyitle şair medhiyeye geçeceğini bildirir. Girizgâh konuya uygun ve nükteli olmalı­dır. Üçüncü bölüm olan medhiyede (övgü) asıl konu anlatılır. Bu bölüm kasidenin sunulacağı kişinin övgüsüne ayrılmıştır. Be­yit sayısı konuya ve şaire göre değişen medhiye bölümü kasidenin en sanatlı beyit­lerini içerir. Kasidenin başında ya da sonun­da yer alabilen ve tegazzül adıyla bilinen dördüncü bölüm her kasidede bulunmaya­bilir. Uzunluğu 5-12 beyit arasında değişir. Beşinci bölümün adı fahriyedir. Şairin ken­dini övdüğü bu bölüm içerik yönünden medhiyeye benzer. Beyit sayısı değişebilir. Kasidenin son bölümü olan ve birkaç beyit süren duada önceki beyitlerde övgüsü yapı­lan kişi için dua edilir. Kasideler nesib bölümünde ele alman konuya (örn. kaside-i bahariyye, kaside-i ramazaniyye, kaside-i hammamiyye vb), uyaklarına (örn. uyak r harfiyle biterse kaside-i raiyye, 1 harfiyle biterse kaside-i lamiyye, m harfiyle biterse kaside-i mimiyye vb), rediflerine (su kaside­si, Adem kasidesi, tığ kasidesi vb) ve konularına göre (örn. Tanrı’nın varlık ve birliğini anlatanlar tevhid, Tann’ya yakar­mak için yazılanlar münacaat, padişah ve devlet büyüklerini övmek için yazılanlar medhiye) çeşitli biçimlerde adlandırılır.
kaside, genellikle Mevlit bahirleri arasın­da, bazen de bir ilahinin son kıtasından ya da beytinden önce, Hz. Muhammed’i ya da başka bir din büyüğünü öven bir şiir üzerine yapılan müzik doğaçlaması. Dindışı müzik­teki gazelin dinsel tasavvuf müziğindeki karşılığıdır. Gazel gibi kaside de bugün kaybolmaya yüz tutmuştur.